حق انتفاع چیست؟
حق انتفاع به معنای حق استفاده از مال دیگری است که مالکیت آن به فرد دیگری تعلق دارد. فردی که از این مال استفاده می‌کند، به عنوان منتفع شناخته میشود. این حق معمولاً از طریق قرارداد یا با اجازه مالک به افراد داده میشود. در این مقاله، شرایط و مواردی که باعث ایجاد حق انتفاع می‌شوند، برایتان توضیح داده میشود.
مهم است که بدانید در برخی موارد، حق انتفاع به دلیل قراردادی دیگر برای منتفع ایجاد میشود. به عنوان مثال، یک پدر خانواده ممکن است اموال خود را به اعضای خانواده‌اش واگذار کند و حق انتفاع از آن را تا پایان عمر خود برای خودش حفظ کند. همچنین، مالک ممکن است در مقابل حق انتفاع هزینه‌ای دریافت کند یا آن را به صورت رایگان به فرد دیگری واگذار کند.
حق انتفاع به چند دسته تقسیم میشود؟
- حق عمری: این نوع حق انتفاع به مدت عمر مالک یا شخص منتفع واگذار میشود. با فوت مالک، حق انتفاع منتفع نیز از بین می‌رود و دیگر نمی‌توان از آن استفاده کرد. اما اگر حق انتفاع به مدت عمر شخص دیگری واگذار شود، فوت مالک تأثیری در حق انتفاع نخواهد داشت.
- حق رقبی: در این نوع حق انتفاع، مدت زمان مشخصی برای منتفع تعیین میشود که از طرف مالک برقرار میشود. به عنوان مثال، مالک ممکن است بگوید حق انتفاع از یک مغازه را برای مدت ده سال به فردی به نام امیر واگذار کرده است.
- حبس مطلق: در این نوع حق انتفاع، مالک بدون ذکر مدت زمان مشخص، حق انتفاع را به طور مطلق به فرد منتفع واگذار می‌کند. در این صورت، مالک در هر زمان که بخواهد، می‌تواند از حق انتفاع که واگذار کرده است، رجوع کند و آن را سلب کند. اما این حق تنها تا زمان فوت مالک باقی می‌ماند و پس از آن از بین می‌رود.
در حق عمری و حق رقبی، مالک قبل از مدت زمان تعیین شده، یعنی تا فوت شخص مورد نظر در حق عمری و تا پایان مدت مشخص در حق رقبی، نمی‌تواند از حق انتفاعی که واگذار کرده است، منصرف شود. اما در حبس مطلق، مالک می‌تواند در هر زمان که بخواهد، حق انتفاع را از فرد دیگر سلب کند.
حق انتفاعی که موضوع آن خانه و محل سکونت است، به عنوان حق سکنی شناخته میشود. این نوع حق انتفاع می‌تواند به صورت مدت معین، حق عمری، حق رقبی یا حبس مطلق برای منتفع برقرار شود.
برای برقراری حق سکنی، ابتدا باید مالی به منتفع واگذار شود که او بتواند از آن برای استفاده کند و مالی که واگذار میشود نباید با استفاده از آن از بین برود. به عنوان مثال، حق سکنی نمی‌تواند برای مصرف خوراکی برقرار شود، زیرا مصرف خوراکی منجر به از بین رفتن مال واگذار شده میشود. همچنین، موضوع حق باید به طرف مقابل واگذار شود. به عبارت دیگر، تا زمانی که مالک ملک را به منتفع واگذار نکند، حق سکنی برقرار نمی‌شود.
همچنین، منتفع و مالک در قبال یکدیگر حقوق و تعهداتی دارند. منتفع نباید از مال واگذار شده به سوء استفاده کند و باید از آن با رعایت منظور مالک و عرف استفاده کند. به عنوان مثال، اگر یک اتومبیل برای استفاده شخصی به منتفع واگذار شده است، نمی‌توان از آن برای بارکشی استفاده کرد. همچنین، در خانه‌هایی که برای سکونت به فرد واگذار شده، نمی‌توان حیوانات اهلی یا وحشی نگهداری کرد.
منتفع همچنین مسئولیت حفاظت از مال را دارد و در صورتی که به دلیل عدم مواظبت منتفع، مال از بین برود یا آسیب ببیند، مسئول خسارت‌های مالک خواهد بود. اما اگر منتفع بدون تقصیر در از بین رفتن مال نقشی نداشته باشد، مسئولیتی نخواهد داشت. همچنین، تمامی هزینه‌های مربوط به استفاده از مال بر عهده منتفع است، مانند هزینه‌های تعمیر و نگهداری.
مالک نیز نمی‌تواند مانع از تصرفات منتفع شود. به عنوان مثال، در مدتی که منتفع حق سکنی دارد، مالک نمی‌تواند ملک را به شخص دیگری اجاره دهد. همچنین، تمامی هزینه‌های لازم برای حفظ ملک بر عهده مالک است.
حق سکنی یا حق انتفاعی به آن اشاره دارد که موضوع آن خانه و محل سکونت است. حق سکنی می‌تواند به صورت مدت مشخص، مدت عمر مالک، حق رقبا یا حق مطلق برای منتفع برقرار شود.
برای برقراری حق سکنی، ابتدا باید پولی به منتفع واگذار شود تا او بتواند از آن برای استفاده کند و این پول نباید به سادگی از بین برود؛ به عبارت دیگر، نمی‌توان حق سکنی را برای مصارف مصرفی برقرار کرد. بنابراین، منتفع باید توانایی استفاده از مال را داشته باشد و در نهایت آن را به مالک برگرداند. همچنین، موضوع حق سکنی باید به صورت قطعی به طرف مقابل واگذار شود. به عبارتی دیگر، تا زمانی که مالک ملک را به منتفع واگذار نکند، حق سکنی برقرار نخواهد شد.
همچنین، منتفع و مالک دارای حقوق و تعهداتی نسبت به یکدیگر هستند. منتفع نباید از مالکیت واگذار شده به سوءاستفاده کند و باید از آن با رعایت منظور مالک و عرف استفاده کند. به عنوان مثال، اجازه نمی‌دهد از خودرویی که برای استفاده شخصی به منتفع واگذار شده است، برای حمل بار استفاده شود. همچنین، در مورد خانه‌هایی که برای سکونت به فرد واگذار شده‌اند، نباید حیوانات خانگی یا وحشی نگهداری شود.
منتفع نیز مسئول حفاظت از مالکیت است و در صورتی که به دلیل عدم مراقبت منتفع، مال از بین برود یا آسیب ببیند، مسئول خسارت‌های مالک خواهد بود. اما اگر منتفع در از بین رفتن مال تقصیری نداشته باشد، مسئولیتی نخواهد داشت. همچنین، هزینه‌های مربوط به استفاده از مال بر عهده منتفع است. به عنوان مثال، هزینه‌های مربوط به نقاشی، تزئینات و سازه‌بندی.
در چه شرایطی حق انتفاع از بین می‌رود؟
- آتش سوزی یا تلف شدن مال موضوع حق انتفاع: به عنوان مثال، اگر ماشینی که برای استفاده سپهر در اختیار داشته، در آتش سوزد و تلف شود، حق انتفاع متوقف میشود.
- ساختن صاحب حق از حق انتفاع: در صورتی که صاحب حق اعلام کند که دیگر نمیخواهد از مال موضوع حق انتفاع استفاده کند، حق انتفاع متوقف میشود.
- ملی شدن مال: اگر به دلیل قانونی، مالکیت مورد حق انتفاع از مالک خصوصی به دولت منتقل شود، حق انتفاع منتفی میشود. به عنوان مثال، اگر قسمتی از جنگلی که مالکیت آن به امیر تعلق داشته، بر اساس قانون به دولت واگذار شود، حق انتفاع از آن جنگل لغو میشود.
- فسخ قرارداد توسط مالک: اگر در قرارداد مشخص شده باشد، مالک می‌تواند حق انتفاع را فسخ کند. به عنوان مثال، اگر در قرارداد ذکر شده باشد که سعید تا ۷ ماه فرصت دارد تا حق انتفاع را فسخ کند، در صورت تمایل، سعید می‌تواند از این حق استفاده کند.
- انتقال مالکیت به منتفع: اگر مالکیت مال موضوع حق انتفاع به خود شخص منتفع انتقال یابد، حق انتفاع منتفی میشود. به عنوان مثال، اگر مالکیت ماشینی که قبلاً برای استفاده سپهر در اختیار داشته به خود سپهر واگذار شود، حق انتفاع سپهر لغو میشود.
- فوت شخص مستفید در قرارداد: اگر در قرارداد مشخص شده باشد و مالک، منتفع یا سایر طرفین درگذشت کنند، حق انتفاع منتفی میشود. به عنوان مثال، اگر در قرارداد ذکر شده باشد که حق انتفاع تا وقتی که شخص مدنظر زنده است، ادامه دارد و پس از فوت او منتفی میشود، در صورت فوت شخص مدنظر، حق انتفاع به پایان می‌رسد.
- انقضای مدت زمان مشخص شده در قرارداد: اگر در قرارداد مدت زمان مشخصی برای حق انتفاع تعیین شده باشد وامروز می‌خواهیم درباره مواردی که حق انتفاع متوقف میشود، صحبت کنیم. حق انتفاع به زمانی گفته میشود که یک شخص (منتفع) به دستور مالک ملکی (مالک)، از آن ملک بهره‌برداری کند، اما مالکیت ملک به صورت قطعی در اختیار مالک باقی می‌ماند.
